Sponsony

Powyższa grafika przedstawia widoczne od przodu czołgi ze sponsonami o różnej konstrukcji, przy czym sponsony zaznaczono kolorem czerwonym. Czołg oznaczony cyfrą 1 to wóz pozbawiony sponsonów oraz wyposażony w pionowe boczne płyty kadłuba. Czołg oznaczony cyfrą 2 to wóz wyposażony w sponsony i nachylone boczne górne płyty kadłuba. Czołg oznaczony cyfrą 3 to wóz wyposażony w sponsony i pionowe boczne górne płyty kadłuba. Czołg oznaczony cyfrą 4 to kolejny wóz wyposażony w sponsony oraz pionowe boczne górne płyty kadłuba.

 

Pojęcie sponsony w przypadku czołgów i innych pojazdów pancernych, odnosi się do tej części wnętrza kadłuba, która znajduje się nad gąsienicami. Otóż wiele pojazdów pancernych ma górną część kadłuba szerszą od części dolnej. Przy takim rozwiązaniu boki górnej części kadłuba zazwyczaj znajdują się nad gąsienicami. Tym samym część wnętrza kadłuba umieszczona jest nad gąsienicami- ów nadgąsienicowa część wnętrza to właśnie sponsony. Należy zaznaczyć że istnieją pojazdy pancerne w których górna część kadłuba ma taką samą szerokość jak dolna część kadłuba, pojazdy takie nie mają sponsonów. Tutaj uwaga terminologiczna- sponsony zwane są również bocznymi nawisami kadłuba.

 

Do pojazdów pancernych pozbawionych sponsonów zalicza się między innymi niemiecki czołg Panzer III z okresu drugiej wojny światowej, amerykański czołg M26 Pershing z okresu drugiej wojny światowej, oraz radziecki czołg T-54/T-55 z okresu zimnej wojny. Przy czołgach wyposażonych w sponsony spotykane są zarówno wozy z nachylonymi bocznymi górnymi płytami kadłuba, jak i wozy z pionowymi bocznymi górnymi płytami kadłuba. Jeśli czołg ma sponsony, a jego boczne górne płyty kadłuba są pionowe, to objętość sponsonów będzie zazwyczaj większa niż przy czołgu ze sponsonami i nachylonymi bocznymi górnymi płytami kadłuba. Zazwyczaj jak czołg ma sponsony i nachylone boczne górne płyty kadłuba, to nachylenie bocznych płyt jest na tyle małe, aby szerokość dachu kadłuba nie była mniejsza niż szerokość dolnej części kadłuba. Dzięki takiemu rozwiązaniu, mimo zmniejszenia objętości sponsonów, spowodowanego zastosowaniem pochyłych bocznych górnych płyt kadłuba, można zastosować pierścień oporowy o zbliżonej średnicy do szerokości dolnej części kadłuba. Tutaj dobrze zaznaczyć że w czołgach o typowej konstrukcji czołgiści siedzący oficjalnie w wieży, tak naprawdę znajdują się częściowo w wieży (górna część ich ciał), częściowo w górnej części kadłuba (środkowa część ich ciał), a jednocześnie stopy czołgistów wieżowych znajdują się w dolnej części kadłuba. Tym samym gdyby zastosować pierścień oporowy wieży o większej średnicy niż szerokość dolnej części kadłuba, to mogły by wystąpić problemy z wykorzystaniem tak dużego pierścienia oporowego (więcej na ten temat tutaj). Stąd też wiele czołgów z układem sponsony i pionowe boczne górne płyty kadłuba (rozwiązanie gdzie dach kadłuba ma większą szerokość od dolnej części kadłuba) ma pierścień oporowy wieży o średnicy nie większej niż szerokość dolnej części kadłuba. Tak było między innymi w niemieckich czołgach Panzer IV i Panzer VI Tiger z okresu drugiej wojny światowej. Spójrzmy zresztą na poniższą grafikę:

 

Czerwone linie widoczne na powyższej grafice oznaczają średnicę pierścienia oporowego wieży. Czołg oznaczony cyfrą 1 nie ma sponsonów, a jego pierścień oporowy ma średnicę zbliżoną do szerokości dolnej części kadłuba. Czołg nr 2 ma sponsony, nachylony boczny górny pancerz, dach kadłuba o szerokości zbliżonej do szerokości dolnej części kadłuba, a jego pierścień oporowy również ma średnicę zbliżoną do szerokości dolnej części kadłuba. Czołg nr 3 ma sponsony, pionowy boczny górny pancerz, dach kadłuba o większej szerokości niż dolna część kadłuba, lecz jego pierścień oporowy nie ma średnicy większej niż dolna część kadłuba. Czołg oznaczony cyfrą 4 ma sponsony, pionowy boczny górny pancerz, dach kadłuba o większej szerokości niż dolna część kadłuba, a jego pierścień oporowy ma średnicę większą od szerokości dolnej części kadłuba.

 

Jak już wspomniałem, największą objętość sponsonów zapewnia układ ze sponsonami i pionowymi bocznymi górnymi płytami kadłuba (na powyższym rysunku czołg nr 3 i czołg nr 4). Uważam jednak że sponsony o zmniejszonej objętości (sponsony i pochyłe boczne górny płyty kadłuba), lub nawet brak sponsonów, nie muszą oznaczać mniejszej wygody załogi, względem układu sponsony i pionowe boki kadłuba. Uważam tak, bowiem w mojej ocenie ilość miejsca jaką dysponują czołgiści siedzący w wieży, zależy w bardzo dużej mierze od średnicy pierścienia oporowego wieży. Jednocześnie czołg ze sponsonami i pionowymi bocznymi płytami kadłuba, nie musi mieć wcale większego pierścienia oporowego, od czołgu ze sponsonami o zmniejszonej objętości. Ot, mamy dwa czołgi, jeden ma sponsony i pochyłe boki kadłuba, a drugi ma sponsony i boki pionowe, lecz jednocześnie oba wozy mają pierścień oporowy o takiej samej średnicy (dajmy na to, o średnicy zbliżonej do szerokości dolnej części kadłuba). Wtedy najpewniej oba wozy będą miały zbliżoną ilość miejsca dla załogi. Na powyższym rysunku taka sytuacja to czołg nr 2 i czołg nr 3.

Tutaj dodam że mimo wszystko istnieją czołgi gdzie pierścień oporowy ma większą średnicę od szerokości dolnej części kadłuba (czołg nr 4 na grafice zamieszczonej powyżej). Przykładowo, amerykański czołg średni M4 Sherman z okresu drugiej wojny światowej miał takie rozwiązanie. Układ który zapewnia większą szerokość dachu od dolnej części kadłuba (sponsony i pionowe boki kadłuba), ułatwia zastosowanie pierścienia oporowego o średnicy większej niż szerokość dolnej części kadłuba. A jak już wspominałem, można zastosować uogólnienie, że im większa średnica pierścienia oporowego, tym więcej miejsca dla czołgistów siedzących w wieży.

Jestem zdania że zmniejszona objętość sponsonów lub ich brak może zmniejszać wygodę załogi pośrednio, przykładowo może dojść do sytuacji w której jakiegoś elementu czołgu nie da się umieścić w sponsonie, ze względu na jego zmniejszoną objętość, lub brak sponsonu, a tym samym może dojść do konieczności umieszczania tego elementu w innym miejscu, co może zmniejszyć wygodę załogi. Zmniejszona objętość sponsonów, lub ich brak, nie wydaje mi się jednak poważnym problemem, biorąc pod uwagę że czołgi pozbawione sponsonów zyskały sporą popularność. Podałem już przykłady czołgów bez sponsonów, tym samym teraz podam przykłady czołgów z pochyłymi bocznymi górnymi płytami kadłuba, tym samym ze sponsonami o zmniejszonej objętości. Przykłady takich czołgów to radziecki czołg T-34 i niemiecki czołg PzKpfw V Panther, oba z okresu drugiej wojny światowej. Również w okresie zimnej wojny spotykano czołgi w których zastosowano takie rozwiązanie, czego przykładem niemiecki Leopard 1 i francuski AMX-30.

 

Sponsony często wykorzystywane były jako miejsce gdzie składowano amunicję bądź umieszczano zbiorniki z paliwem. Biorąc pod uwagę że sponsony stanowią fragment górnej części kadłuba, można założyć że większe są szanse na to że wrogi pocisk po przebiciu pancerza trafi w amunicję bądź zbiornik paliwa znajdujące się w sponsonie, w porównaniu do amunicji bądź zbiornika paliwa znajdujących się na dnie kadłuba. Stąd też jeśli w sponsonach umieszczona była amunicja, to dobrze dla przeżywalności załogi aby znajdowała się w pancernych szafkach chroniących amunicję przed odłamkami powstałymi w wyniku przebicia pancerza przez pocisk. Natomiast jeśli w załogowej części sponsonów umieszczone były zbiorniki paliwa, to dobrze aby pomiędzy zbiornikami a przedziałem załogi (kierowania i bojowym) znajdowała się płyta pancerna. Z tego co wiem we współczesnych czołgach zazwyczaj nie stosuje się magazynów amunicji umieszczonych w sponsonach, ale istnieją czołgi z umieszczonymi w sponsonach zbiornikami paliwa. Ciekawym przykładem na przechowywanie amunicji w sponsonach jest amerykański czołg M4 Sherman z okresu drugiej wojny światowej. Najpierw miał on umieszczoną w sponsonach amunicję armatnią, która nie była umieszczona w pancernych szafkach. Późniejsze wersje czołgu miały amunicję składowaną w sponsonach, która jednocześnie znajdowała się w pancernych szafkach. Późne wersje Shermana nie miały natomiast amunicji w sponsonach, bowiem amunicję umieszczono na dnie kadłuba, w mokrych komorach amunicyjnych. Widać na przykładzie tego wozu ewolucję sposobu przechowywania amunicji od rozwiązania słabego jeśli chcieć zapewnić załodze duże szanse przeżycia w przypadku przebicia pancerza, po rozwiązanie dobre dla załogi w przypadku przebicia pancerza.

 

Wanna i nadbudowa

Czasami czytając o broni pancernej spotykałem się z określeniem wanna i określeniem nadbudowa. Oba określenia odnoszą się do kadłubów czołgów i innych pojazdów pancernych. Określenie wanna używane bywa jako nazwa dolnej części kadłuba, a określenie nadbudowa jako nazwa górnej części kadłuba. Uważam że określenia wanna i nadbudowa stosowane są zazwyczaj w odniesieniu do wozów wyposażonych w sponsony, tym samym górną część kadłuba szerszą od części dolnej. Spotkałem się jednak z opinią zgodnie z którą określeń wanna i nadbudowa można używać co najwyżej wobec wozów w których występował technologiczny podział kadłuba na część dolną i oddzielną część górną, które były łączone ze sobą podczas produkcji wozu. Zgodnie z tą ostatnią opinią określenia wanna i nadbudowa mogą być stosowane jedynie w odniesieniu do nielicznych pojazdów pancernych, takich jak niemieckie czołgi Panzer III i Panzer IV z okresu drugiej wojny światowej, w których występował wspomniany technologiczny podział na dolną część kadłuba i oddzielną górną część kadłuba. Tutaj dobrze zauważyć że Panzer III nie miał sponsonów. Większość pojazdów pancernych, zarówno ze sponsonami, jak i bez nich, to wozy w których nie zastosowano podziału technologicznego na wannę i nadbudowę.