Jakiś czas temu napisałem wpis o radzieckim czołgu podstawowym T-64. Dziś wpis na temat innego wozu: czas na amerykański czołg podstawowy M60! Czyli czas na amerykański pojazd pancerny z przełomu lat 50 i 60., przynależący do czołgów zachodnich drugiej powojennej generacji. Zaczynajmy więc!
Amerykański czołg podstawowy M60 określany bywa mianem Patton. Jednak co ciekawe, wóz nie miał nazwy Patton nadanej oficjalnie. Oficjalne oznaczenie amerykańskiego czołgu brzmi następująco: Tank, Combat, Full Tracked: 105-mm Gun, M60. Czyli w moim tłumaczeniu: Czołg, Bojowy, Pełnogąsienicowy: z armatą kalibru 105 mm, M60. Oficjalnie Pattonami była starsze amerykańskie czołgi: M46, M47 oraz M48.
Czołg M60 to pierwszy amerykański czołg podstawowy, czyli wóz łączący cechy czołgów średnich i ciężkich. Starsze amerykańskie czołgi (M46, M47 oraz M48) klasyfikowane były jako czołgi średnie. Warto tutaj wspomnieć o amerykańskim zimnowojennym czołgu ciężkim M103, który to został zaprojektowany w latach 50., aby wspierać czołgi średnie. Czołg M103, podobnie jak M60, nie otrzymał nazwy od nazwiska jakiegoś amerykańskiego generała.
Czołg M60 jest bardzo zbliżony do swojego poprzednika: czołgu M48. Oba wozy wypadają podobnie pod względem opancerzenie oraz układu napędowego. Czołg M60 ma jednak potężniejsze uzbrojenie główne: armata M68 kalibru 105 mm zamiast starszej armaty M41 kalibru 90 mm. Ta ostatnia stanowiła uzbrojenie czołgu M48. Tutaj zresztą pewna amunicyjna ciekawostka. Otóż podczas zimnej wojny, Amerykanie zasadniczo nie stosowali w czołgach M60 klasycznej amunicji odłamkowo-burzącej. Podstawowe typy amunicji armatniej stosowane w czołgu M60 podczas zimnej wojny: pociski podkalibrowe przeciwpancerne oraz kumulacyjne przeciwpancerne. Zakładano, iż pociski kumulacyjne mogę pełnić rolę zbliżoną do klasycznej amunicji odłamkowo-burzącej. Amerykańskie czołgi zimnowojenne pierwszej generacji, uzbrojone w armatę kalibru 90 mm (czołgi M46, M47, M48), amunicję odłamkowo-burzącą przewoziły.
Podczas projektowania czołgu M60 zakładano, iż nowy wóz otrzyma pancerz kompozytowy. Czyli kanapkę różnych materiałów zamiast zwykłego monolitycznego pancerza stalowego. Ostatecznie seryjny czołg M60 takiego pancerza jednak nie otrzymał. Czołg M60 ma monolityczny pancerz stalowy wykonany poprzez odlewanie. Czyli tak samo jak starsze amerykańskie czołgi zimnowojenne.
Oryginalny czołg M60 wprowadzony do uzbrojenia w 1959 roku nie jest archetypiczną wersją wozu. Wersja archetypiczna to czołg M60A1 wprowadzony do uzbrojenia w 1961 roku. Jest to zresztą częste, iż wczesna wersja broni niekoniecznie staje się wersją najbardziej popularną. Dowodem działko M61 Vulcan, w przypadku którego to ulepszona wersja M61A1 stała się wersją archetypiczną. Czy choćby karabinek Kałasznikowa: bardzo wczesny AK z tłoczoną komorą zamkową popularności nie zyskał. Dopiero późniejszy AK z frezowaną komorą zamkową był masowo produkowany.
Czołg M60 dowodzi, iż Amerykanie przykładali mniejszą wagę do dobrego stosunku pomiędzy masą wozu a poziomem ochrony pancernej, względem tego jak ważne to było dla Sowietów. Oryginalny M60 waży 46 ton, natomiast ulepszony M60A1 48 ton. Radziecki czołg T-62 z wczesnych lat 60. waży 37 ton, choć nie ma wyraźnie gorszego pancerza od czołgu amerykańskiego. Oczywiście, coś za coś. Czołg T-62 przewozi 40 sztuk amunicji armatniej kalibru 115 mm. Dla porównania: czołg M60 przewozi 57 sztuk amunicji armatniej kalibru 105 mm, M60A1 to aż 63 sztuki amunicji. Kolejna uwaga: aby uzyskać dobry stosunek pomiędzy masą a poziomem ochrony pancernej, konstruktorzy czołgu T-62 umieścili zbiorniki paliwa we wnętrzu przedziału kierowania oraz we wnętrzu przedziału bojowego. Czołg M60 ma zbiorniki paliwa umieszczone jedynie we wnętrzu przedziału napędowego, co wydaje się bardziej bezpiecznym rozwiązaniem.
Skoro już napisałem o czołgu T-62: jestem zdania, iż radziecki wóz to w sumie odpowiednik amerykańskiego czołgu M60. Czołg T-62 ma wyraźnie mocniejszą armatę od swojego poprzednika: uzbrojenie główne czołgu T-62 to armata U-5TS kalibru 115 mm, natomiast starszy czołg T-55 ma na pokładzie armatę D-10T kalibru 100 mm. Jednocześnie pod względem pancerza i układu napędowego, czołg T-62 nie różni się istotnie od czołgu T-55.
Czołg M60 zyskał na świecie sporą popularność, ale co ciekawe, nie był on przesadnie popularny w krajach Europejskich. Wedle mojej wiedzy, podczas zimnej wojny, spośród krajów Europejskich, jedynie Włochy używały czołgów M60. Ogólnie rzecz biorąc, starsze amerykańskie czołgi zimnowojenne (M47, M48), zyskały w krajach europejskich zdecydowanie większą popularność, względem czołgu M60. Podobnie było zresztą z radzieckim czołgiem T-62. Spośród państw Układu Warszawskiego, jedynie ZSRR i Bułgaria używały czołgów T-62. Cała reszta państw Układu Warszawskiego używała innych wozów: pisząc o innych wozach, mam na myśli przede wszystkim czołgi serii T-54/T-55.
Wróćmy do czołgu M60. Amerykański wóz napędzany jest czterosuwowym silnikiem Diesla AVDS-1790 w układzie V-12. Silnik chłodzony jest powietrzem oraz umieszczony został wzdłużnie we wnętrzu przedziału napędowego. Pojemność skokowa silnika wynosi 29 litrów. Moc maksymalna silnika to 750 KM. Warto nadmienić, iż AVDS-1790 to silnik turbodoładowany. Silnik AVDS-1790 przynależy do rodziny silników AV-1790: owa rodzina składa się nie tylko z Diesla AVDS-1790, lecz również z silników benzynowych. Starsze amerykańskie czołgi (M47, M48) napędzane są właśnie silnikiem benzynowym przynależącym do rodziny AV-1790.
Amerykański czołg M60 nie ma urządzenia zwanego Auxiliary Power Unit (APU). Czym jest owo urządzenie? Jest to dodatkowa prądnica napędzana niewielkim dodatkowym silnikiem spalinowym. Dzięki APU nie trzema uruchamiać silnika głównego czołgu, aby podładować akumulatory. Brak APU jest w czołgu M60 zastanawiający, bowiem starsze amerykańskie czołgi zazwyczaj takie urządzenie miały. Być może projektanci czołgu M60 uznali, iż w czołgu z silnikiem Diesla APU nie jest przesadnie potrzebne. Ot, jeśli czołg napędzany jest silnikiem Diesla, to uruchomiony na postoju silnik tego typu zużyje mniej paliwa, względem zbliżonego silnika benzynowego. Warto nadmienić, iż starsze amerykańskie czołgi (M46, M47, M48) zazwyczaj napędzane były właśnie silnikiem benzynowym, czyli potrzebowały APU bardziej od czołgu M60. Późne wersje czołgu M48 (choćby M48A3) napędzane silnikiem Diesla AVDS-1790, nie miały zresztą APU.
Czołg M60, podobnie jak czołgi M47 oraz M48, ma układ przeniesienia napędu typu Cross-Drive. Jest to układ będący swego rodzaju półautomatyczną hydromechaniczną skrzynią biegów. Cross-Drive zawiera przekładnię hydrokinetyczną (hydrokinetyczny konwerter momentu) zamiast sprzęgła głównego. Dodatkowo mamy przekładnię planetarną zapewniającą dwa biegi: jedynka zwana low range oraz dwójka zwana high range. Podczas jazdy po szosie można w zasadzie jeździć jedynie na drugim biegu: nawet ruszenie na dwójce nie stanowi problemu. Warto pamiętać, iż nawet jeżdżąc jedynie na drugim biegu i tak następuje samoczynne zmienianie się przełożenia podczas jazdy: dokonuje tego przekładnia hydrokinetyczna (hydrokinetyczny konwerter momentu). Podczas ruszania, przekładnia hydrokinetyczna stanowiąca podzespół układu Cross-Drive, potrafi ponad czterokrotnie multiplikować moment obrotowy.
Podczas jazdy do przodu, Cross-Drive zapewnia dwa główne promienie skrętu: jeden na pierwszym biegu, drugi na biegu drugim. Podczas jazdy na pierwszy biegu, główny promień skrętu jest mniejszy, względem jazdy na biegu drugim. Stąd też aby ostro skręcić, warto zmienić bieg na jedynkę przed zakrętem. Układ Cross-Drive umożliwia skręcanie typu jedna gąsienica jedzie do przodu, druga do tyłu (neutral steering).
Jeśli idzie o ergonomię stanowiska kierowcy, kierowca dysponuje pedałem gazu oraz pedałem hamulca. Nie ma pedału sprzęgła. Skręcanie odbywa się poprzez użycie walantu zbliżonego do kierownicy samochodowej (oryginalny M60). Czołg M60A1 ma wolant zbliżony do kierownicy rowerowej zamiast samochodowej (wolant zwany T-bar). Skąd ta zmiana? Być może konstruktorzy wozu chcieli wygospodarować więcej miejsca na nogi kierowcy. Ogólnie rzecz biorąc, czołgi amerykańskie uchodzą za przestronne i komfortowe, aczkolwiek można spotkać się z krytyką komfortu stanowiska kierowcy czołgu M60 i jego odmian.
Czołg M60, podobnie jak czołgi M47 oraz M48, ma dalmierz optyczny i elektromechaniczny przelicznik balistyczny. Czyli mamy na pokładzie wozu urządzenie ułatwiające pomiar odległości do celu (dalmierz) oraz swego rodzaju komputer ułatwiający prowadzenie ognia. Koincydencyjny dalmierz optyczny obsługiwany jest przez dowódcę wozu. Podobnie jest w czołgu M48: tam też dowódca wozu obsługuje dalmierz optyczny (stereoskopowy bądź koincydencyjny). Nieco inaczej zbudowany jest czołg M47, pierwszy produkowany seryjnie amerykański czołg z dalmierzem. M47 dysponuje dalmierzem stereoskopowym obsługiwanym przez działonowego.
Tutaj dochodzimy do ciekawego zagadnienia: radziecki czołg T-62 nie ma dalmierza i przelicznika balistycznego. Jednocześnie, zgodnie z niektórymi źródłami, podczas walki na dystansie od 400 do 1400 metrów, radziecki wóz miał 5-10% większe szanse na zniszczenie czołgu M60A1 pierwszym strzałem, względem szans czołgu M60A1 na zniszczenie T-62 pierwszym strzałem. Skąd takie szacunki? Radziecka armata kalibru 115 mm wystrzeliwała pociski podkalibrowe z odrzucanym sabotem typu 3BM4. Tego typu amunicja oferowała bardzo płaski tor lotu oraz krótki czas dolotu do celu. Im bardziej płaski tor lotu pocisku oraz im krótszy czas dolotu pocisku do celu, tym mniej potrzeba dalmierza i przelicznika balistycznego. Jeśli idzie o czołg M60A1, szacunki zakładały użycie amunicji podkalibrowej stabilizowanej obrotowo (M728). Aby być obiektywnym: szacowano, iż czołg amerykański będzie mieć przewagę nad radzieckim, podczas strzelania na dystansie ponad 2000 metrów. Jednak w Europie czołgi rzadko kiedy strzelają na tak duże odległości.
Skoro było już o uzbrojeniu głównym czołgu M60, czas na uzbrojenie pomocnicze. Czołg M60 ma uzbrojenie pomocnicze pod postacią dwóch karabinów maszynowych: M73 na amunicję 7,62×51 mm oraz M85 na amunicję 12,7×99 mm. Kaem M73 jest sprzężony z armatą, natomiast M85 umieszczony został w wieżyczce obserwacyjnej dowódcy. Oba karabiny maszynowe zaprojektowane zostały podczas zimnej wojny jako broń pokładowa wozów bojowych. Nie było to uczołgowione karabiny maszynowe piechoty. Oba kaemy uchodzą za broń nieprzesadnie udaną. Warto nadmienić, iż czołgi amerykańskie przewoziły więcej amunicji karabinowej względem swoich radzieckich odpowiedników. Czołg M60 przewozi 5950 sztuk amunicji 7,62×51 mm oraz 900 sztuk amunicji 12,7×99 mm. Dla porównania: czołg T-62 przewozi 2500 sztuk amunicji 7,62x54R mm do kaemu sprzężonego z armatą.
Początkowo czołg M60 nie miał stabilizatora uzbrojenia głównego: czyli musiał się zatrzymać, aby oddać celny strzał. Podobnie było w amerykańskich czołgach z wczesnego okresu zimnej wojny (M46, M47, M48). Jest to w sumie zastanawiające, bowiem amerykańskie czołgi drugowojenne stabilizator miały (M3 Lee, M4 Sherman). Można chyba postawić tezę, że amerykanie nie byli zadowoleni ze swoich drugowojennych stabilizatorów, skoro wczesne amerykańskie czołgi zimnowojenne były bez stabilizatora. Czołg M60 został wyposażony w stabilizator we wczesnych latach 70. (Add-On Stabilization).
Podczas działań wojennych prowadzonych przez Amerykanów w Wietnamie, czołg M60 co prawda istniał, ale nie był używany bojowo. Zamiast niego Amerykanie używali czołgów M48. Nie powinno to dziwić: podczas działań wojennych prowadzonych w Wietnamie, lepsza przebijalność armaty kalibru 105 mm (czołg M60) względem starszej armaty kalibru 90 mm (czołg M48), nie była istotną zaletą. Podobnie Sowieci podczas działań wojennych prowadzonych w Afganistanie nie używali tam swoich najnowszych czołgów.
Czołg M60 to nie tylko oryginalny M60 oraz ulepszony M60A1. Czołg M60 to również wozy M60A2 oraz M60A3. Zaprojektowany w latach 70. czołg M60A2 uzbrojony był w armato-wyrzutnię M162 kalibru 152 mm. Mógł on strzelać przeciwpancernymi pociskami kierowanymi i zasadniczo nie uchodził za pojazd udany. Czołg M60A3 to zaprojektowany w latach 70. zmodernizowany wariant wozu M60A1. M60A3 ma armatę kalibru 105 mm, dalmierz laserowy, termowizor oraz nowy przelicznik balistyczny. Można spotkać się z tezą, iż czołg M60A3 ma zbliżoną siłę ognia jak wczesne czołgi M1 Abrams z armatą kalibru 105 mm.
Czołg M60 okazał się bez wątpienia udanym pojazdem. Warto nadmienić, iż następca czołgu M60, czołg M1 Abrams, został oficjalnie wprowadzony do uzbrojenia w 1980 roku. Czyli nieco ponad 20 lat po tym, jak oficjalnie wprowadzony został do uzbrojenia czołg M60. Innymi słowy, M60 okazał się pojazdem długowiecznym. Wyprodukowano około 15 tysięcy czołgów M60 różnych wersji.
milimoto 